TAMAINAK BADU GARRANTZIRIK (ETA FAS ZINEKLUBAK BADAKI)
Beti pentsatzen dugu “tamaina” kontu berari lotua dagoela (gizonezkoon hanka artean, batzuetan, lotsa eta osasun handiagoz edo gutxiagoz, zintzilik dagoenari). Horren ondorioz, solaskide ezagunen iruzkin eta pentsamenduek (zer esanik ez “hausnarketek”) dauzkaten zakarkeriak eta huskeriak, besteak beste, gure telebistetako arratsalde eta gaueko saioak betetzen dituzte. Ez genuke, dena den, (badakit erraza dena) amore eman beharko; eta, aitzitik, berretsi beharko genuke dagoeneko idatzita dagoena eta harira datorrena jarraian, ondorengo lerroetan aipatuko dugunarekin. Hau da, tamainak baduela garrantzirik. Benetan. Eta garrantzi handia, gainera.
Izan ere, zerbait burutua dirudi, edo borondate onekoak bagara (nahiz eta ez nukeen jakingo esaten zergatik), burutzeko dagoen egitea, krisialdia eta areto komertzialetako pantaila handien etengabeko desagerpena, beste proiekzio sistema batzuen onurarako; hala nola, sakelako teléfono, tablet edo ordenagailuak; zeinek dauzkaten (onar iezadazue txistetxoa), horren ordez, pantaila txikiagoak.
Aipaturiko murrizketaren ondorioak batzuk izango lirateke, baina une hauetan, hizpidera ekarri nahi nuke, bereziki, kezkagarri iruditzen zaidan bat; gainera, uste dut hedabideetan ez dela behar beste azpimarratu.
Lehendabizi, eta zinemari buruz hitz egiten badugu, elkar hartu beharko genuke esateko delako filmaren proiekzio-formatua film-izaerak berezko duen zerbait dela. Horrekin esan nahi dugu proiekzio-formatuak eragiten duela, gure begien aurrean, filmak gauza bat edo beste iruditzea; filmak aldatu egitea. Eta hau guztia adibide baten bidez azalduko dut, uste baitut ez dela oso zaila jarraitzen.
Ordain dezagun sarrera bat eta sar gaitezen Lawrence de Arabia ikustera zinema batera (behar den bezala, zeren eta filma burutu baitzen zinema areto batean ikusteko). Eta jarraian, pare bat egun atseden hartuko dugu (filmak ia 4 ordu irauten du eta), eta berriro ikusiko dugu gure sakelako telefonoaren pantailatxoaren bidez (prestatua, noski, egoera horietarako) edo tablet baten pantailatxo handiagoan. Begi-bistakoa da filma desberdina irudituko zaigula. Pantailaren beraren neurriak, areto iluna, ikuslearen “bakardadea”, aktoreen ahotsek eta soinu bandaren akorde batek etendako isiltasuna (eta ez ateko txirrinak etendakoa, esate baterako), filma ikusteari uzten diogunean, (komunera ziztu bizian joan behar dugula-eta), filmak bere kabuz jarraitzen du, bere bizitza izango balu bezala, eta ez da gelditzen, ez dugu eteten urruneko agintearen pausa botoia sakatuta; hala, horrek eragingo du filma beste modu batera ikustea. Agian, eta prest egongo nintzateke amore emateko, ez hobeto ez okerrago, (irakurri berri dut espainiarren %57 ez doazela zine areto bakar batera urte osoan), baina bai desberdin.
Geurean jarraitzen dugu lerro hauei jarritako izenburuarekin “tamainak badu garrantzirik” eta orain dauden aldeez ari gara; hortaz,frogatu beharko dugu egon badaudela eta garrantzia dutela. Eta orain horretaz arituko naiz. Proiekzio-formatua (handiago edo txikiagoa) filmarena berarena bada, izango da tamainak eragiten duelako guk, ikusleok, filma ikusten dugun eran, edo mezua jasotzen dugun moduan; hau da, taimainak zuzenean eragiten dio zinema hizkuntzari berari. Eta hizkuntzari buruzko hau, ondorioz, hitz nagusiak dira. Eta orain letra etzana azalduko dut. Baina labur-labur.
Zinema hizkuntza, nagusiki, planoz osatua dago, hizkuntza idatzia (esate baterako) hitzek, bereziki, osatzen duten era berean. Planoa eta hitza dira arte bien unitate linguistikoak. Zein berearena. Hala, zinemagintzari buruzko edozein eskulibururi begiratzen badiogu, aipa genitzake honako plano hauek, segun eta aktoreak planoan daukan espazioa (itxienetik zabalduenera): lehenengo-lehenengo planoa, lehendabiziko planoa, ¾ planoa, plano ertaina, plano orokor zehatza, plano orokorra eta plano orokor nagusia. Hauexek izango lirateke zinemagileak erabili behar dituen baliabideak (idazleak hitzak erabiltzen dituen bezala), egoki erabili behar dituenak, ikusleak nahi duen efektua lortze aldera.
Hala ere, proiekzio sisteman neurria murrizten denean, ezinbestean zinema hizkuntza murrizten egongo ginateke. Eta lehendabiziko biktima (begi-bistakoa da idaztea) “orokortasunari” lotuta dauden planoak izango lirateke. Jakina, hala plano orokor nagusia nola plano orokorra eta plano orokor zehatza ez filmatzera joko dute; zeren eta pantaila txikian ezin baitira atzeman eta ikusi eta, hortaz, DVD edo Blue-Ray-ren ikusleak, aurreratze arina edo kendu-iezadazue-hau-gainetik-ez-dut-ezer-ikusten-eta botoiak sakatuko dituzte.
Edo ez al ditugu askotan jasan lehenengo-lehenengo, lehendabiziko eta plano ertainen ugaritasuna eta joritasuna telefilmetan (telebistan ikusteko eginda dauden filmak, galduta dagoen batek irakurrita ere): gehiegikeria hutsa, dena den, koherentea emanaldiaren tamainarekin, telebistarekin, zeren eta proportzioak alde batera utzita, telebistaren hazbeteak (hatzetik), plano hauek ikus daitezke bertan, hartu eta eman al dizkiote teleikusleari eduki guztiak. Eta, hala ere, plan orokor nagusia, esate baterako, zertarako. Telebistan ez da nabarmentzen. Aspertu, arreta galarazi, eta zapinga eragiten du (izugarria!). Hortaz, bazter utzi beharko dugu (vade retro!). Eta plano orokorra erabil dezagun bakar-bakarrik behar dugun uneetan. Ez beste inoiz. Horrekin guztiarekin zinema hizkuntza aldatu egiten da. Jakina. Baina ez bakarrik aldatu (sakonean aldaketak ez du zertan izan baliozko konnotaziorik) txirotu ere egiten da. Eta hau bai negatibo eta kezkagarria dela! Zinemari hitzak kentzen zaizkio.
Eta imajinatu ahal dugu, eta literatura konparazioak lagunduta, eleberrigile bati bere liburu guztietan ezin badu erabili “p” edo “s-z” hasten den hitzik? Bere hizkuntza murriztu ez ezik, txirotu ere egingo litzaioke. Ezin izango genuke inoiz irakurri “patua” edo “soro” eta zinemara itzulita, ezin izango genuke ikusi Lawrence-ren plan orokor nagusia basamortu afrikarraren muinoetan zehar dabilela” edo “Norman Mailer ahaztezina Ha nacido una estrella filmean (George Cuckor-en bertsioa, 1954, ahal bada), gau batean galduta, Hollywoodeko etxearen olatuen artean” edo, zertarako jarraitu? Perla Chávez menderakaitza eta Gregory Peck ihartu eta latza elkarri tiroa botatzen eta elkar maitatzen Duelo al sol filmaren fotograma menditsu eta lur kolorekoetan.
Toni Garzón Abad
